Pavlov-DNA: 1-1

Για κάποια χρονική περίοδο της ζωής μου σύχναζα σε ένα καφενεδάκι, μιας μικρής πλατείας του Παγκρατίου. Ένα βράδυ καλοκαιριού ήρθε στο καφενεδάκι ένα κοριτσάκι που πουλούσε χαρτομάντιλα. Το όλο της παρουσιαστικό, ο τρόπος που σε προσέγγιζε, θύμιζε το κοριτσάκι με τα σπίρτα, ή τουλάχιστον όπως θα έπρεπε να είναι, κατά τους αδερφούς Γρήν: διάφανο δέρμα στα μάγουλα, φωνούλα που ίσα που ακουγόταν , με τη θλίψη στα μάτια έτοιμη από στιγμή σε στιγμή να ξεσπάσει σε ρυάκια δακρύων, και με μια διάχυτη προσμονή πως κάποιος θα βρεθεί να της απλώσει ένα χέρι βοήθειας. Δεν θα ήταν πάνω από δέκα χρονών. Κάποιος από τους θαμώνες, ενοχλημένος από την παρουσία της, της μίλησε άσχημα. Τα ρυάκια των δακρύων ξεχύθηκαν με τη μία και το κοριτσάκι χαμήλωσε το κεφάλι και το έβαλε στα πόδια.

Έκανε αρκετό καιρό να ξαναεμφανιστεί. Ίσως και μήνες. Όταν όμως ξαναεμφανίστηκε, δεν είχε καμία σχέση με το αθώο κοριτσάκι του παραμυθιού. Το βλέμμα δεν είχε ίχνος θλίψης, ήταν σκληρό και θρασύ και η φωνούλα, ενοχλητικά έντονη και απαιτητική. Σε μια όχι ιδιαίτερα ευγενική απάντηση κάποιου πελάτη του καφέ, η αντίδρασή της ήταν εξίσου αυθάδης, με λεξιλόγιο που σε άφηνε με ανοιχτό το στόμα. Η μεταστροφή ήταν τόσο έντονη που προκαλούσε σοκ.

Όταν πρωτοδιατυπώθηκε η έννοια του γονιδίου, έγινε ο αποδιοπομπαίος τράγος για όλα τα κακώς κείμενα της δομής και οργάνωσης της ανθρώπινης κοινωνίας. «Δεν φταίμε εμείς. Είναι η φύση η κακιά που τα φταίει .» Από τους πρώτους αμφισβητίες, ο Ivan Pavlov, υποστήριξε την θεωρία ότι δεν είναι όλα τα πρότυπα των κοινότυπων αντιδράσεων ένστικτα με αποκλειστικά γενετική καταβολή. Αρκετά από αυτά είναι «εξαρτημένα αντανακλαστικά», που τα μάθαμε κάποια στιγμή της ζωής μας και συνεχίσαμε να τα διατηρούμε, χωρίς να αναρωτιόμαστε το «γιατί».

Ένα δημοφιλές σχετικό «πείραμα» (με άγνωστο, ως τόσο ερευνητή και εργαστήριο διεκπεραίωσης) είναι αυτό που αναφέρεται σε 5 (άλλοτε σε 8) πιθήκους, κλεισμένους σ’ ένα κλουβί, που προσπαθούν να φτάσουν μια αρμαθιά μπανάνες. Ανεξάρτητα από την πραγματική (ή μη) υπόστασή του, το πείραμα αποτελεί μια εύγλωττη περιγραφή για το πώς λειτουργούν τα πράγματα στις «καλά οργανωμένες» κοινωνίες. (Για λεπτομέρειες στην παράπλευρη παρουσίαση)

Όταν έγινε η αποκωδικοποίηση του ανθρώπινου DNA, οι επιστήμονες βρέθηκαν προ εκπλήξεως. Με βάση την ποικιλομορφία των φαινοτύπων, περιμένανε να ανακαλύψουν κάτι κοντά στο 100.000 γονίδια. Ο αριθμός όμως δεν ξεπέρασε το 30.000. Το δε ακόμα πιο ενδιαφέρον είναι το ότι αρκετά από τα γονίδια ήταν κοινά σε όλους τους ζωντανούς οργανισμούς, και το ποσοστό των κοινών γονιδίων αύξανε, όσο οι οργανισμοί βρίσκονταν πιο κοντά μεταξύ τους, στην εξελικτική αλυσίδα.

Το 1933 ο W. Kelloggs τάραξε τις συμβατικές κοινωνικές αντιλήψεις της εποχής του, κάνοντας ένα πρωτότυπο πείραμα: «υιοθέτησε» ένα βρεφικής ηλικίας χιμπατζή και για 9 μήνες το μεγάλωνε μαζί με τον βρεφικής ηλικίας γιό του. Σκοπός του ήταν, όπως δήλωσε, να μελετήσει τις «ανθρώπινες καταβολές» του χιμπατζή. Τα αποτελέσματα όμως έδειξαν πολύ περισσότερα από αυτό.

Ο Gua, ο χιμπατζής, έμαθε να παίζει με τον Donald, ενστερνίστηκε τις συνήθειές του και ακολούθησε από κοντά την αντιληπτική εξέλιξη του παιδιού. Η ψαλίδα άνοιξε μόνο όταν ήρθε η ώρα να αρθρώσουν λέξεις, κάτι που ο Gua τελικά δεν κατάφερε ποτέ. Και αυτό είναι, απ’ ότι φαίνεται, το μεγάλο πλεονέκτημα του Homo sapiens έναντι των υπολοίπων θηλαστικών. Βέβαια, το αν τελικά μπορέσουμε να αξιοποιήσουμε το πλεονέκτημα αυτό, εξαρτάται από το αν στα πρώτα χρόνια της ζωής μας βρεθούμε σε περιβάλλον ανθρώπων, και όχι σε αγέλη ζώων. Το γενικότερο συμπέρασμα που διατυπώθηκε στο τέλος του πειράματος ήταν ότι το ψυχολογικό περιβάλλον, τους πρώτους μήνες μετά την γένεση, είναι καθοριστικής σημασίας για την νοητική και αντιληπτική ανάπτυξη των πρωτευόντων και των ανώτερων θηλαστικών, και ως εκ τούτου και του ανθρώπου.

Αυτό δεν σημαίνει βέβαια πως αυτό που κουβαλάμε από την μαμά μας και τον μπαμπά μας δεν μετράει. Ούτε ότι μπορούμε να κάνουμε τούμπα την φύση μας. Ο Gua δεν πρόκειται ποτέ να μάθει να μιλάει, όση προσπάθεια και αν καταβάλουμε. Όμως παρά τις επίμονες έρευνες, κανένας ερευνητής δεν κατάφερε να αποδώσει σε κάποιο(-α) γονίδιο(-α) την αποκλειστική ευθύνη της εγκληματικής συμπεριφοράς. Και παρ’ ότι η διανοητική καθυστέρηση σχετίζεται με ορισμένες κληρονομικές ασθένειες, κανένας δεν τόλμησε να αποφανθεί ότι βρήκε το γονίδιο της ευφυΐας.

Αυτό όμως είναι και το ευτύχημα. Όσο πιο πολύπλοκη είναι η σχέση μεταξύ γονιδίων και περιβάλλοντος τόσο μεγαλύτερη η πιθανότητα να γίνει ένα τυχαίο σφάλμα. Ή και πολλά σφάλματα, για να μας δώσει την μονάδα που θα ξεχωρίσει. Ο Άλντους Χάξλεϋ στο βιβλίο του « Ο θαυμαστός καινούριος κόσμος» περιγράφει μια κοινωνία τέλειας αρμονίας, όπου τα πάντα ελέγχονται και καθορίζονται με βάση τις ανάγκες του συνόλου. Μια τέτοια κοινωνία στερείται ορισμένων βασικών ιδιοτήτων: της ιδιότητας της ελεύθερης επιλογής, της ποικιλομορφίας των ιδεών, και τελικά, της εξελικτικής ικανότητας. Παραμένει στάσιμη, και όπως τα στάσιμα νερά, καταδικασμένη να πνιγεί στην μπόχα της αποσύνθεσης.

Το κοριτσάκι με τα χαρτομάντιλα είναι ένα παράδειγμα αδύνατου κρίκου της «οργανωμένης» κοινωνίας μας. Η μεταστροφή στη συμπεριφορά, σου σπαράζει την καρδιά και σοκάρει. Όμως δεν παύει να είναι μια υγιής αντίδραση σε ένα σαθρό περιβάλλον. Σημαίνει ότι υπάρχει ακόμα κάτι ζωντανό μέσα της. Κάτι που όταν βρει γόνιμο έδαφος μπορεί δειλά -δειλά να απλώσει ρίζες και να δώσει ένα γερό δέντρο.

Η φύση έχει φροντίσει να μας δώσει ένα πολύτιμο αγαθό: την προσαρμοστικότητα. Αυτό που μας μένει, είναι να φροντίσουμε να προσφέρουμε το κατάλληλο περιβάλλον, ώστε η προσαρμογή να είναι ελπιδοφόρα.