2/3/11

Άλλα τα μάτια του λαγού κι άλλα της κουκουβάγιας


« … η ομορφιά δεν είναι ανάγκη, αλλά έκσταση… Δεν είναι η εικόνα που θα δείτε ή το τραγούδι που θα ακούσετε. Είναι μάλλον μια εικόνα που βλέπετε, παρόλο που κλείνετε τα μάτια σας, κι ένα τραγούδι που ακούτε, παρόλο που κλείνετε τα αυτιά σας…» Kahlil Gibran



Μπαίνω στο σπίτι φορτισμένη, κουβαλώντας όλη την ασχήμια του κόσμου μέσα μου, και ανοίγοντας την πόρτα αντικρίζω τον γάτο μου. Είναι πανέμορφος ο γάτος μου! Ο ομορφότερος γάτος του κόσμου! Και ας έχει ζαρώσει λίγο λόγο της ηλικίας του, και ας είναι φαφούτης, και του τρέχουν τα σαλάκια που και που. «Μουρρρ», μου κάνει…Και η ασχήμια μέσα μου αρχίζει να διαλύεται....

Έχω αναρωτηθεί πολλές φορές στη ζωή μου τι είναι αυτό που κάνει κάτι ή κάποιον όμορφο. Και τι σημαίνει «ομορφιά»; Για παράδειγμα, κάποιος που έχει μάθει να σιχαίνεται ή και να φοβάται τις γάτες, φαντάζομαι πως το τελευταίο πράγμα που θα έλεγε για το γάτο μου είναι ότι είναι όμορφος…

Έτυχε κάποτε να παρακολουθήσω μια ομιλία σε ένα σεμινάριο, με μάλλον βαρετό θέμα (κάτι που είχε σχέση με διασταυρώσεις κουνουπιών, απ’ ότι θυμάμαι). Η ομιλήτρια, μια κυρία κάποιας ηλικίας, με όχι κάτι ιδιαίτερο στην εμφάνιση της, ξεκίνησε να μιλάει, πολύ απλά, και ήρεμα, χωρίς να προσπαθεί να κερδίσει εντυπώσεις, ή να τραβήξει την προσοχή. Όταν τελείωσε, δέχτηκε το πιο ζεστό χειροκρότημα του σεμιναρίου. Εξέπεμπε μια τέτοια γλυκύτητα και ζωντάνια που δεν μπορούσες να τραβήξεις το βλέμμα σου από πάνω της. Σε κέρδιζε χωρίς να χρησιμοποιήσει κανένα από τα συνηθισμένα μέσα που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για να κερδίσουν την προσοχή. Θεωρώ πως ήταν απλά αυτό που θα έλεγε κανείς «πολύ όμορφος άνθρωπος»….

Όμως το ερώτημα συνεχίζει να αιωρείται: πως ορίζεται η ομορφιά;

Μια τόσο συνηθισμένη έννοια και όμως, όσο περίεργο και αν ακούγεται, κανένας δεν κατάφερε να δώσει έναν ορισμό. Ούτε καν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι, που τίποτα δεν άφηναν να πέσει κάτω, χωρίς να το συνδέσουν με έναν σεβαστό αριθμό φιλοσοφικών ερμηνειών. Και τέλος πάντων, ως ιδιότητα των ανθρώπων και των πραγμάτων, τι …εμβέλειας είναι;

Οι επικρατούσες απόψεις επί του θέματος είναι δύο: η μία θέλει την ομορφιά να είναι εντελώς επιφανειακή, «επιδερμική» για την ακρίβεια (skin-deep), και η άλλη τοποθετεί την ομορφιά σε καθαρά υποκειμενικό επίπεδο, να εξαρτάται από τον κάτοχο του ματιού που την βλέπει ( in the eye of beholder). Και πάλι όμως, κανένας δεν κατάφερε να κατονομάσει συγκεκριμένα γνωρίσματα, που να έχουν καθολική ισχύ για όλα τα όμορφα πράγματα, ώστε να επιβεβαιώσει τον έναν ή τον άλλον ισχυρισμό. Μάλιστα, ο David Hume (φιλόσοφος της Αναγέννησης) έλεγε πως η ομορφιά δεν είναι καν κάποια ιδιότητα των αντικειμένων, υπάρχει μόνο στο μυαλό αυτού που τα παρατηρεί. Μόνο ο Πλωτίνος (έλληνας φιλόσοφος), σύνδεσε την έννοια της συμμετρίας με την έννοια της ομορφιάς, όχι όμως ως κάτι που διαθέτουν τα όμορφα πράγματα, αλλά ως κάτι που γεννούν ως αίσθημα , στον εξωτερικό παρατηρητή. Κι αν η ομορφιά δεν είναι ιδιότητα παρά κατάσταση, στην οποία μας υποβάλλουν κάποια αντικείμενα, είναι εντελώς φυσικό που έχει συνδεθεί με τις δύο κυρίαρχες, για τον άνθρωπο, αισθήσεις, την όραση και την ακοή. Έτσι μιλάμε για όμορφη εικόνα και όμορφη μουσική, ενώ δεν λέμε, για παράδειγμα, όμορφη μπριζόλα ή όμορφο χάδι.

Προσωπικά, βέβαια, πιστεύω πως μιλώντας για την ομορφιά, είναι αδύνατον να μείνει κάποιος στην επιφάνεια. Δηλαδή, πέρα από το γεγονός ότι ο γάτος μου θα μπορούσε αντικειμενικά να χαρακτηριστεί όμορφος, αν τον βλέπαμε σαν φωτογραφία, μου είναι αδύνατον να απομονώσω την εικόνα που βλέπουν τα μάτια από την σκέψη πως είναι ο Καίσαρας, που έχουμε παίξει τόσες φορές μαζί, που έχει κάτσει τόσες φορές στα γόνατά μου και έχει δεχτεί να μ’ ακούσει αδιαμαρτύρητα να του τα ψάλω, (χωρίς βέβαια να με λαμβάνει υπ’ οψη του). Και παρ’ ότι η εικόνα και το άκουσμα της ομιλήτριας μπορεί να ήταν ευχάριστα από μόνα τους, ήταν η ικανότητά της να αγγίζει κάποια κουμπάκια του μυαλού των ακροατών που την έκαναν να φαντάζει τόσο ξεχωριστή. Άρα η προηγούμενη γνώση και το «ραφινάρισμα» του μυαλού είναι εξίσου σημαντικό με το ερέθισμα, για να μπορέσεις να βιώσεις τελικά αυτό το ευχάριστο αίσθημα ευφορίας και αρμονίας, που αποδίδουμε στην ομορφιά.

Αυτό, ωστόσο, είναι δίκοπο μαχαίρι. Γιατί, αν για παράδειγμα, το μυαλό σας έχει συνδέσει την όμορφη εικόνα με ιδιότητες όπως, ευγένεια, καλοσύνη, ηθική κλπ, κλπ., βλέποντας ένα «όμορφο» ανθρώπινο πρόσωπο, έχει την τάση να αποδίδει και όλα τα παρελκόμενα ως ιδιότητες του κατόχου του όμορφου προσώπου. Έλα μου όμως, που αυτό μπορεί να αποδειχτεί μέγα σφάλμα, όπως μας διδάσκει ο Oskar Wilde στο πορτρέτο του Ντοριαν Γκρέι. Aπό την άλλη πάλι, έχουμε το παράδειγμα του Τέρατος, στην «Ωραία και το Τέρας», όπου η αποκρουστική εικόνα καμουφλάρει έναν όμορφο εσωτερικά άνθρωπο. Φυσικά, αν ζούσαμε σε μια κοινωνία τεράτων, τα πράγματα θα ήταν πολύ διαφορετικά για την όμορφη, η οποία θα έπρεπε να αποδείξει ότι δεν είναι τέρας.

Και εδώ φτάνουμε σε ένα άλλο λεπτό σημείο: πως αποκτούμε την αντίληψη του τι είναι όμορφο και τι όχι, αφού δεν υπάρχει κάτι αντικειμενικό να το προσδιορίζει; Ή μήπως τελικά υπάρχει; Γιατί αν δεν υπάρχει, τι είναι αυτό που βραβεύουμε στα καλλιστεία ομορφιάς; Και αν μιλάμε για καλλιστεία σκύλων ή αγελάδων, μπορώ να σκεφτώ μερικά χαρακτηριστικά που κάνει τους νικητές να ξεχωρίζουν, όπως τα στητά καπούλια ή οι αυθεντικές, για την ράτσα, γραμμές του προφίλ, τα στητά αυτιά, το χρώμα κλπ. Αν όμως μιλάμε για καλλιστεία ανθρώπων; Να υποθέσουμε ότι υπάρχουν και για μας κάποια διακριτά χαρακτηριστικά που συνθέτουν την «αυθεντική ομορφιά του είδους μας»; Εντύπωση επίσης μου κάνει που οι διαγωνιζόμενοι στα καλλιστεία ανθρώπων (σε αντίθεση με αυτά των ζώων) είναι κατά κανόνα γένους θηλυκού. Μήπως έχει αυτό να κάνει με την αναπαραγωγική τους ικανότητα; Δηλαδή, διαλέγουμε και προβάλουμε αυτό που συγκεντρώνει τα πιο ισχυρά, από γενετικής απόψεως, στοιχεία, ώστε να διασφαλιστεί η ασφαλής διαιώνιση του είδους;

Τότε όμως η έννοια της ομορφιάς διαστρεβλώνεται οικτρά, γιατί εξ ορισμού, το όμορφο δεν έχει να κάνει με κάτι που είναι ζωτικής σημασίας για την επιβίωση. Πηγάζει από αυτό το περίσσευμα ενέργειας, στους νευρώνες του εγκεφάλου μας, που το θεωρούμε εξελικτικό προνόμιο του είδους, και που ουδεμία σχέση με τις βασικές ανάγκες έχει. Δηλαδή, η ικανότητα να βλέπεις την ομορφιά δεν είναι ενστικτώδης παρόρμηση, αλλά ενδεικτικό της ψυχικής ευαισθησίας και καλλιέργειας, πάνω στα οποία μπορεί να επιδράσει προσθετικά και η αισθητική αγωγή, ώστε η πιθανότητα να βρεις κάτι όμορφο γύρω σου (άρα και να βιώσεις το ευχάριστο αίσθημα που σου γεννάει), να είναι μεγαλύτερη.

Άλλη μια ιδιότητα της ομορφιάς είναι ότι σχετίζεται με την μειοψηφία. Δηλαδή, αν η ομορφιά θα ήταν παντού και στον ίδιο βαθμό, τότε δεν θα ήταν κάτι ξεχωριστό και δε θα υπήρχε λόγος συζήτησης. Συνεπώς, οφείλουμε να έχουμε και «νόρμες» ομορφιάς, που να καθορίζουν το σημείο πέρα από το οποίο κάτι θεωρείται όμορφο ή μέτριο ή και άσχημο. Με μια εξαίρεση, ίσως. Η ομορφιά της φύσης. Είναι το μόνο είδος ομορφιάς που δεν χρειάζεται να συγκριθεί με κάτι άσχημο για να ξεχωρίσει. Αλήθεια, υπάρχει κάτι που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί άσχημο στη φύση; Λιγότερο όμορφο σε σχέση με κάτι άλλο, μπορεί. Αλλά άσχημο; Η ομορφιά της φύσης, είναι ουσιαστικά η ίδια η κινητήριος δύναμη για ζωή, οπότε δεν θα μπορούσε να εμπεριέχει κάτι άσχημο.

Και ερχόμαστε σε ένα άλλο ερώτημα: τι σχέση μπορεί να έχει η ομορφιά με την τελειότητα; Η απάντηση είναι «καμία», εκτός κι αν θεωρήσουμε την τελειότητα εξίσου υποκειμενική έννοια με την ομορφιά. Μπορεί στην περίοδο της αναγέννησης να είχε διατυπωθεί η «χρυσή αναλογία», που όριζε τις αποστάσεις ώστε ένα έργο τέχνης να είναι αισθητικά ευχάριστο, ως τόσο, η κοινή παραδοχή είναι αυτή που διατυπώνει ο Francis Bacon: « Δεν υπάρχει εξέχουσα ομορφιά που να μην έχει ένα ψεγάδι στις αναλογίες της.»

Αλλά ας εστιάσουμε λίγο στην ομορφιά των ανθρώπων. Δεν μπορούμε να αμφισβητήσουμε πως το οπτικό ερέθισμα είναι αρκετά ισχυρό για να δημιουργήσει μια έντονη πρώτη εντύπωση. Όμως αυτή διαρκεί μερικά δευτερόλεπτα, άντε λεπτά. Η τελική εντύπωση μπορεί να είναι πολύ διαφορετική. Υπάρχει μια ρώσικη παροιμία που λέει «η υποδοχή είναι αντίστοιχη του ρούχου, ο αποχαιρετισμός είναι αντίστοιχος του μυαλού». Κωμική εκδοχή αυτής της ιδέας βρίσκουμε σε μια κωμωδία του 1983 με τον Στιβ Μάρτιν: «The man with two brains», όπου ένας νευροχειρουργός παντρεύεται μια πανέμορφη γυναίκα (Κάθλην Τέρνερ), την οποία γνωρίζει…λιπόθυμη, για να ανακαλύψει πολύ σύντομα ότι είναι επαγγελματίας του είδους, και στην απογοήτευσή του, ερωτεύεται παράφορα έναν…εγκέφαλο(!!!). Ο εγκέφαλος άνηκε σε μια πιανίστρια, πολύ όμορφη ως άνθρωπο, που όμως είχε ένα αχαλίνωτο πάθος με το φαγητό, όπως διαπιστώνει μετά από την μεταμόσχευση του εγκεφάλου της, στο τέλειο (πριν την μεταμόσχευση) σώμα της πρώην γυναίκας του. (Παρεμπιπτόντως, δεν υπάρχει πιο άσχημο αισθητικά όργανο στο ανθρώπινο σώμα, και ταυτόχρονα πιο όμορφο, ως προς τις λειτουργίες του, από τον εγκέφαλο! "The Beautiful Mind" )

Δυστυχώς, πριν φτάσουμε να ανακαλύψουμε την ομορφιά «εν τω βάθη», διαμορφώνουμε την συμπεριφορά και τις αντιδράσεις μας με βάση αυτό που επιφανειακά βλέπουν τα μάτια μας. Ή αυτό που μας λένε ότι πρέπει να βλέπουν τα μάτια μας. Έτσι, ας πούμε, στα μάτια της πάπιας, το ασχημόπαπο δεν είναι τίποτα παραπάνω από την ντροπή της οικογένειας, την στιγμή που στα μάτια του κύκνου, είναι ένας μελλοντικά εξαιρετικά όμορφος κύκνος. Κι αν το ασχημόπαπο επέλεγε να μείνει με τις πάπιες, κανένας δεν θα ξεχώριζε ποτέ τον κύκνο μέσα του, ούτε καν το ίδιο το ασχημόπαπο, γιατί τις περισσότερες φορές διαμορφώνουμε την εικόνα της προσωπικής μας ομορφιάς, καθρεπτιζόμενοι στα μάτια των άλλων. Γι' αυτό, λοιπόν, καλό είναι να έχουμε ένα δικό μας καθρεφτάκι στην τσέπη, κάτι σαν υποκατάστατο των νερών της λίμνης, και να ρίχνουμε καμιά ματιά, πριν κοιταχτούμε στα μάτια των άλλων. Έτσι ωστε, στην περίπτωση που οι «άλλοι» δεν διαθέτουν την ευαισθησία και την καλλιέργεια της ψυχής για να διακρίνουν τον κύκνο μέσα μας,  να μην χρειάζεται να κρύβουμε το μακρύ λαιμό μας, για να μοιάσουμε περισσότερο με πάπια…

4 σχόλια:

Ανώνυμος είπε...

Πως ορίζεται η ομορφιά;
Η αδυναμία μιας απάντησης είναι συχνά το γενετικό κληροδότημα της ερώτησης που τη γέννησε.
Μήπως δεν είναι ένας ο ορισμός αλλά διαφορετικοί για πολύ διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα;
Όσον αφορά ας πούμε τα θηλυκά καλλιστεία ομορφιάς, νομίζω μπορούν να οριστούν αρκετά ικανοποιητικά από τα στητά καπούλια ή τις αυθεντικές, για την ράτσα, γραμμές του προφίλ, τα στητά αυτιά, το χρώμα κλπ.
Δεν συμβαίνει το ίδιο όμως για την ομορφιά στην Τέχνη, στις πνευματικές αρετές, στα μαθηματικά...
Απλώς ίσως και μόνο γιατί είναι πολύ διαφορετικά πράγματα...
Αλλά ακόμα και αν μπορούσαμε να προσδιορίσουμε καθολικά κριτήρια για κάθε μια από τις υποκατηγορίες της ομορφιάς, ο τρόπος αξιολόγησης κάθε κριτηρίου θα παρέμενε για πάντα υποκειμενικός καθώς συνήθως βλέπουμε την ομορφιά που εμείς έχουμε αποδώσει στα πράγματα και όχι κάποια εγγενή ομορφιά που έχουν αυτά από μόνα τους.
Γι' αυτό και ο σκαντζόχοιρος είπε "Λάθος" και κατέβηκε απ'τη βούρτσα.

ampelofilosofos είπε...

Εκεί έχω καταλλήξει και εγώ... :) Αυτό που είναι άσχημο για μένα, μπορεί να είναι όμορφο για σένα, και αυτό που είναι άσχημο για σένα, μπορεί να είναι εξαιρετικά όμορφο για κάποιον τρίτο. Νομίζω τελικά η ουσία δεν είναι να ορίσουμε την ομορφιά, αλλά να μπορούμε να την εντωπίζουμε στα πράγματα γύρω μας, ώστε να είμαστε σε θέση να βιώνουμε αυτό το αίσθημα ευφορίας που σου δημιουργεί, για να απολαμβάνουμε την ζωή μας, και όχι απλώς να την ζούμε.
Τώρα, βέβαια, στην περίπτωση του σκανζόχοιρου... Είσαι σίγουρος(-η) ότι θα πρέπει να αποκλείσουμε πιθανή κρίση ταυτότητας; Ή έστω, ανάγκη για βελτιωμένα γυαλιά οράσεως; :)

sunnyboy είπε...

γεια σου μαρέσει πολύ το blog σου..με άγκιξαν πολλές από τις δημοσιεύσεις σου.. έχεις μήπως email?

ampelofilosofos είπε...

Γειά σου, Sunnyboy. Χαίρομαι που βρήκες κάτι ενδιαφέρον να διαβάσεις στις αναρτήσεις μου.
Δεν θα μπορούσα να έχω ιστολόγιο χωρίς να έχω λογαριασμό ηλεκτρονικού ταχυδρομείου. :) θα σε απογοητεύσω όμως, γιατί προτιμώ να μην το κοινοποιήσω...:(